مولتیپل میلوما (Multiple Myeloma) یک نوع سرطان خون است که از سلول‌های پلاسمایی در مغز استخوان منشأ می‌گیرد؛ سلول‌هایی که نقش اساسی در تولید آنتی‌بادی‌ها و حمایت از سیستم ایمنی بدن دارند. در این بیماری، سلول‌های پلاسمایی به‌طور غیرقابل‌کنترل تکثیر شده و عملکرد طبیعی مغز استخوان را مختل می‌کنند، که منجر به تولید پروتئین‌های غیرطبیعی و بروز علائم متنوع و پیچیده می‌شود. اگرچه این بیماری به‌عنوان یک اختلال هموروپویتیک نادر شناخته می‌شود، اما به دلیل عوارض جدی آن ، شناخت به‌موقع و ارائه درمان‌های مناسب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بیماری مولتیپل میلوما چیست ؟
مولتیپل میلوما از تکثیر غیرطبیعی سلول‌های B بالغ که به سلول‌های پلاسمایی تبدیل شده‌اند، ناشی می‌شود. در این بیماری، جهش‌های ژنتیکی و تغییرات اپی‌ژنتیکی باعث رشد کنترل‌نشده این سلول‌ها در مغز استخوان شده و محیطی را فراهم می‌کند که به جای تولید سلول‌های خونی سالم، سلول‌های سرطانی گسترش می‌یابند. این سلول‌های غیرطبیعی پروتئین‌هایی به نام مونوکلونال پروتئین (M-protein) تولید می‌کنند که در خون و ادرار قابل‌شناسایی هستند.
علاوه بر این، تکثیر بی‌رویه سلول‌های میلوما، عملکرد طبیعی مغز استخوان را مختل کرده و تعادل سلول‌های خونی را برهم می‌زند که در نهایت، به تضعیف سیستم ایمنی و بروز مشکلاتی مانند کم‌خونی، آسیب استخوانی و اختلالات کلیوی منجر می‌شود.
بیماری مولتیپل میلوما چقدر شایع است؟
مولتیپل میلوما بیشتر در افراد مسن رخ می‌دهد و آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۹۰ درصد بیماران بالای ۶۰ سال هستند. این بیماری در برخی مناطق جغرافیایی بیشتر از سایر مناطق مشاهده شده است و عوامل مختلفی مانند ژنتیک، محیط و سبک زندگی در میزان شیوع آن نقش دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بیماری در کشورهای توسعه‌یافته شایع‌تر است.
علائم مولتیپل میلوما
مولتیپل میلوما به دلیل تأثیر مستقیم بر مغز استخوان و سیستم ایمنی، مجموعه‌ای از علائم را به همراه دارد که شامل موارد زیر می‌شود:
- درد استخوانی: به‌خصوص در ناحیه پشت، ستون فقرات و لگن. کاهش تراکم استخوانی و ایجاد کسرهای میکروسکوپی از علائم بارز می‌باشد.
- آنمی: کاهش تولید گلبول‌های قرمز که منجر به خستگی، ضعف و تنگی نفس می‌شود.
- نارسایی کلیه: رسوب آمیلوئید در کلیه‌ها و افزایش بار پروتئین‌های غیرطبیعی می‌تواند منجر به اختلال عملکرد کلیه شود.
- عفونت‌های مکرر: به علت کاهش کارایی سیستم ایمنی، بیماران مستعد ابتلا به عفونت‌های باکتریایی و ویروسی هستند.
- هایپرکلسیمی: افزایش سطح کلسیم در خون به دلیل جذب استخوانی غیرطبیعی که می‌تواند باعث ایجاد مشکلات گوارشی، ضعف عضلانی و تغییرات خلقی شود.
- کاهش وزن غیرمنتظره: یکی از علائم رایج در مراحل پیشرفته بیماری است.
علل و عوامل خطر مولتیپل میلوما
علت دقیق مولتیپل میلوما هنوز مشخص نیست، اما برخی عوامل در افزایش خطر ابتلا نقش دارند:
- سن: بیشتر در افراد بالای ۶۰ سال دیده می‌شود.
- جنسیت: مردان نسبت به زنان بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند.
- سابقه خانوادگی: وجود مولتیپل میلوما یا سایر بیماری‌های خونی در خانواده می‌تواند خطر را افزایش دهد.
- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی: برخی سموم، حشره‌کش‌ها، مواد شیمیایی صنعتی و بنزن احتمال ابتلا را بالا می برند.
- بیماری‌های خودایمنی و التهابی مزمن: بیماری‌هایی مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید و بیماری‌های التهابی مزمن موجب تغییرات ژنتیکی و افزایش خطر می شوند.
- چاقی: اضافه‌وزن ممکن است در پیشرفت بیماری تأثیر داشته باشد.
- قرار گرفتن در معرض اشعه‌های یونیزان: افرادی که در معرض میزان بالای پرتوهای رادیواکتیو بوده‌اند (مانند بازماندگان حوادث هسته‌ای)، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
- گاماپاتی مونوکلونال با اهمیت نامشخص (MGUS): این وضعیت می‌تواند در برخی افراد به مولتیپل میلوما تبدیل شود.
تشخیص مولتیپل میلوما
تشخیص مولتیپل میلوما معمولاً از طریق ترکیبی از آزمایش‌های خون، آزمایش‌های تصویربرداری و بررسی مغز استخوان انجام می‌شود. پزشکان برای تأیید بیماری از روش‌های زیر استفاده می‌کنند:
1. آزمایش‌های خون و ادرار
این آزمایش‌ها برای بررسی نشانه‌های غیرطبیعی در سلول‌های پلاسما و بررسی عملکرد کلیه انجام می‌شوند:
- الکتروفورز پروتئین سرم (SPEP): برای شناسایی پروتئین‌های غیرطبیعی.
- آزمایش زنجیره‌های سبک آزاد (Freelite): بررسی زنجیره‌های سبک کاپا و لامبدا در خون.
- بررسی سطح کلسیم و کراتینین: افزایش سطح کلسیم یا اختلال در عملکرد کلیه نشانه‌ای از بیماری می باشد.
- آزمایش بتا-۲ میکروگلوبولین: سطح بالای این پروتئین با شدت بیماری مرتبط است.
- الکتروفورز پروتئین ادرار (UPEP): برای شناسایی پروتئین‌های غیرطبیعی (پروتئین بنس جونز) که در ادرار دفع می شوند.
2. آزمایش‌های تصویربرداری
برای بررسی میزان آسیب استخوانی و گسترش بیماری، روش‌های تصویربرداری مختلفی استفاده می‌شود:
- گرافی ساده (X-ray): برای مشاهده ضایعات سوراخ‌دار استخوان‌ها.
- سی‌تی اسکن (CT scan): برای بررسی دقیق‌تر آسیب‌های استخوانی.
- ام‌آر‌آی (MRI): جهت بررسی توده‌های غیرطبیعی در مغز استخوان.
- اسکن توموگرافی گسیل پوزیترون (PET scan): برای مشاهده میزان انتشار بیماری در بدن.
علاوه بر این نمونه‌برداری از مغز استخوان (آسپیراسیون و بیوپسی) روشی است که برای ارزیابی میزان سلول‌های غیرطبیعی پلاسما در مغز استخوان انجام می‌شود. این آزمایش به تشخیص و بررسی بیماری‌های مرتبط با مغز استخوان نیز کمک می‌کند.
درمان مولتیپل میلوما
در سال‌های اخیر درمان مولتیپل میلوما پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. استراتژی‌های درمانی متناسب با سن، وضعیت عمومی بیمار و مرحله بیماری تنظیم می‌شود:
درمان‌های دارویی
- درمان‌های شیمی‌درمانی: استفاده از داروهایی مانند ملفان، سیکلوفسفامید و دکسان که به کاهش تعداد سلول‌های میلوما کمک می‌کنند.
- داروهای ایمونومودولاتور: مانند لِنالیدوماید و پومالیدوماید که با تنظیم سیستم ایمنی، رشد سلول‌های میلوما را مهار می‌کنند.
- مهارکننده‌های پروتئازوم: داروهایی چون بورتزومیب و کارفزومیب که موجب تجمع پروتئین‌های سمی در سلول‌های میلوما و مرگ سلولی می‌شوند.
- آنتی‌بادی‌های مونوکلونال: مانند دراگولوماب که به طور هدفمند سلول‌های میلوما را هدف قرار می‌دهند و از فعالیت آنها جلوگیری می‌کنند.
پیوند سلول بنیادی
در بیماران جوان‌تر یا کسانی که وضعیت عمومی بهتری دارند، پیوند سلول‌های بنیادی با استفاده از سلول‌های خود بیمار (آوتو پیوند) یکی از روش‌های موثر در تثبیت و کنترل بیماری محسوب می‌شود.
درمان‌های حمایتی
- درمان‌های درد: استفاده از مسکن‌ها و درمان‌های فیزیکی جهت کاهش درد استخوانی.
- درمان‌های پشتیبان کلیوی: هیدراتاسیون و استفاده از داروهایی جهت کاهش تجمع پروتئین‌های غیرطبیعی در کلیه.
- درمان‌های عفونت: پیشگیری و درمان عفونت‌های باکتریایی و ویروسی با استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها.
درمان‌های نوین و تجربی
تحقیقات جدید بر روی ترکیبات مولکولی و درمان‌های هدفمند ادامه دارد تا بتوان به درمان‌های دقیق‌تر و با عوارض کمتر دست یافت. این درمان‌ها شامل استفاده از ترکیب داروهای هدفمند و ایمونوتراپی (ایمونوتراپی سلولی و واکسن‌های سرطان) است.
چشم‌انداز و پیش‌آگهی
علیرغم پیشرفت‌های موجود، مولتیپل میلوما همچنان یک بیماری بدون درمان قطعی محسوب می‌شود. تحقیقات جاری بر روی شناخت بهتر ژنتیک و بیولوژی سلولی میلوما، شناسایی مسیرهای سیگنال‌دهی معیوب و توسعه داروهای هدفمند، امید به بهبود نتایج درمانی در آینده را افزایش داده است. همچنین تلاش‌های بین‌رشته‌ای در زمینه بهبود کیفیت زندگی بیماران و کاهش عوارض جانبی درمان‌های فعلی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
نکات پایانی
مولتیپل میلوما یک بیماری پیچیده و چند بعدی است که نیازمند تشخیص دقیق و درمان‌های چندجانبه می‌باشد. شناخت علائم اولیه، انجام تشخیص‌های تخصصی و استفاده از درمان‌های متناسب با وضعیت هر بیمار، کلید مدیریت موفقیت‌آمیز این بیماری است. با پیشرفت‌های علمی و پژوهشی در حوزه درمان‌های هدفمند و ایمونوتراپی، امید است که در آینده شاهد بهبود قابل توجهی در بقاء و کیفیت زندگی بیماران مبتلا به مولتیپل میلوما باشیم.
منبع:
