داروی کلرامفنیکل یک داروی آنتی بیوتیکی با طیف وسیع است که برای درمان انواع عفونت های باکتریایی استفاده می شود. داروی کلرامفنیکل اولین بار در سال 1947 کشف شد و از دهه 1950 مورد استفاده بالینی قرار گرفت.
مکانیسم عمل داروی کلرامفنیکل
کلرامفنیکل با مهار سنتز پروتئین باکتریایی عمل می کند. به زیر واحد 50S ریبوزوم باکتری متصل می شود و از تجمع زنجیره های آمینو اسید به پروتئین های عملکردی جلوگیری می کند. این باعث اختلال در توانایی باکتری برای تکثیر و بقا می شود.
کلرامفنیکل در برابر باکتری های گرم مثبت و گرم منفی، از جمله برخی از سویه هایی که نسبت به سایر کلاس های آنتی بیوتیک مقاومت نشان داده اند، موثر است. با این حال، استفاده از آن در دهه های اخیر به دلیل نگرانی در مورد عوارض جانبی جدی محدودتر شده است.
موارد مصرف داروی کلرامفنیکل
داروی کلرامفنیکل برای درمان انواع عفونت های باکتریایی زیر استفاده می شود:
- عفونت های جدی چشم، مانند ورم ملتحمه یا زخم قرنیه
- مننژیت، به ویژه در مناطقی که مقاومت آنتی بیوتیکی نگران کننده است
- تب تیفوئید و سایر عفونت های جدی سالمونلا
- عفونت های دستگاه تنفسی، مجاری ادراری یا جریان خون
- عفونت های باکتریایی بی هوازی
مقدار و نحوه مصرف داروی کلرامفنیکل
کلرامفنیکل را می توان به صورت خوراکی به صورت کپسول یا شربت یا به صورت موضعی به صورت قطره چشمی یا پماد تجویز کرد. دوز خاص و مدت درمان بستگی به نوع و شدت عفونت تحت درمان دارد.
برای استفاده سیستمیک (خوراکی یا IV) با تجویز پزشک:
- بزرگسالان: mg/kg 100-50 در روز، به 4 دوز تقسیم می شود.
- کودکان: mg/kg 75-50 در روز، به 4 دوز تقسیم می شود.
برای استفاده موضعی چشمی با تجویز پزشک:
- قطره یا پماد چشم را 4-6 بار در روز بمالید.
کلرامفنیکل باید همیشه تحت نظارت یک پزشکی استفاده شود که برنامه درمانی مناسب را تعیین می کند.
عوارض جانبی داروی کلرامفنیکل
کلرامفنیکل می تواند چندین عارضه جانبی جدی ایجاد کند، از جمله:
- سرکوب مغز استخوان که منجر به کاهش تعداد سلول های خونی می شود
- “سندرم کودک خاکستری” کشنده در نوزادان
- آسیب عصب بینایی و مشکلات بینایی
- افزایش خطر ابتلا به عفونت های قارچی ثانویه
با توجه به این خطرات، داروی کلرامفنیکل به طور کلی برای عفونت های تهدید کننده زندگی در جایی که هیچ گزینه آنتی بیوتیک دیگری در دسترس نیست، استفاده می شود. نظارت دقیق توسط یک پزشک برای هر کسی که این دارو را مصرف می کند ضروری است.
جذب و توزیع زیستی داروی کلرامفنیکل
زمانی که داروی کلرامفنیکل به صورت خوراکی مصرف شود، به سرعت و تقریباً به طور کامل از دستگاه گوارش جذب می شود. سپس به طور گسترده در سراسر بدن پخش می شود، از جمله عبور از سد خونی مغزی برای رسیدن به مایع مغزی نخاعی.
کلرامفنیکل در کبد متابولیزه می شود و عمدتاً از طریق کلیه ها دفع می شود. این دارو و متابولیت های آن را می توان در سایر مایعات بدن مانند بزاق، اشک و شیر مادر نیز شناسایی کرد.
سرکوب مغز استخوان
یکی از جدی ترین عوارض جانبی مرتبط با کلرامفنیکل، سرکوب مغز استخوان است که می تواند منجر به کاهش خطرناک تعداد سلول های خونی شود. تصور می شود که این اثر یک واکنش خاص است، به این معنی که می تواند به طور غیرقابل پیش بینی در برخی افراد رخ دهد.
خطر مسمومیت مغز استخوان با دوزهای بالاتر و مدت طولانی تر درمان کلرامفنیکل افزایش می یابد. بیماران باید شمارش خون خود را به دقت بررسی کنند و در صورت ایجاد سیتوپنی قابل توجه (سطوح سلول های خونی پایین) ممکن است نیاز به قطع دارو باشد.
سندرم نوزاد خاکستری
نوزادان تازه متولد شده، به ویژه نوزادان نارس یا نوزادان کم وزن، در معرض خطر یک بیماری بالقوه کشنده به نام “سندرم نوزاد خاکستری” هستند که در معرض کلرامفنیکل قرار می گیرند. این به این دلیل است که نوزادان فاقد آنزیم های کبدی لازم برای متابولیسم و دفع مناسب دارو هستند. سطوح بالای کلرامفنیکل می تواند پس از آن جمع شود و منجر به فروپاشی قلبی عروقی، شوک و مرگ شود.
به همین دلیل، مصرف کلرامفنیکل در نوزادان به شدت ممنوع است و در دوران بارداری توصیه نمی شود، مگر اینکه فواید آن به وضوح بیشتر از خطرات آن باشد.
استفاده موضعی و سمیت عصب بینایی
هنگامی که به صورت موضعی روی چشم استفاده می شود، قطره ها و پمادهای چشمی کلرامفنیکل به طور کلی به خوبی تحمل می شوند. با این حال، استفاده طولانی مدت یا بیش از حد می تواند منجر به آسیب عصب بینایی و مشکلات بینایی شود.
بیماران باید از نظر علائم نوریت بینایی، مانند کاهش بینایی یا اختلالات بینایی رنگ، تحت نظر باشند. کلرامفنیکل موضعی باید در کوتاه ترین مدت ممکن استفاده شود تا این خطر به حداقل برسد.
مکانیسم مقاومت داروی کلرامفنیکل
باکتری ها می توانند از طریق مکانیسم های مختلفی نسبت به کلرامفنیکل مقاومت داشته باشند:
- غیرفعال سازی آنزیمی: برخی از باکتری ها آنزیم هایی تولید می کنند که مولکول کلرامفنیکل را از نظر شیمیایی تغییر داده و غیرفعال می کنند.
- کاهش تجمع دارو: باکتری ها احتمالا بیان پمپ های خروجی را افزایش دهند که به طور فعال کلرامفنیکل را به خارج از سلول منتقل می کنند و از رسیدن آن به غلظت های موثر درون سلولی جلوگیری می کنند.
- اصلاح هدف: جهش در ریبوزوم باکتری می تواند توانایی کلرامفنیکل را برای اتصال و مهار سنتز پروتئین کاهش دهد.
گسترش سویه های مقاوم به کلرامفنیکل منجر به کاهش استفاده از این دارو در بسیاری از نقاط جهان شده است. پزشکان باید هنگام تعیین درمان آنتی بیوتیکی مناسب نسبت به الگوهای مقاومت در ناحیه محلی خود هوشیار باشند.
فارماکوکینتیک داروی کلرامفنیکل و مانیتورینگ درمانی
کلرامفنیکل فارماکوکینتیک غیرخطی از خود نشان می دهد، به این معنی که سطوح خونی آن متناسب با دوزهای بالاتر افزایش نمی یابد. این امر دوز را پیچیده می کند و در شرایط خاص نیاز به نظارت دارویی درمانی دارد.
عواملی که می توانند بر فارماکوکینتیک کلرامفنیکل تأثیر بگذارند عبارتند از:
عملکرد کبد و کلیه: اختلال می تواند منجر به تجمع و مسمومیت شود.
سن: نوزادان و افراد مسن نیاز به تنظیم دوز دارند.
عوامل ژنتیکی: برخی افراد دارو را به طور متفاوتی متابولیزه می کنند.
پزشکان باید غلظت سرمی داروی کلرامفنیکل را به ویژه در بیماران در معرض خطر اندازه گیری کنند تا اطمینان حاصل شود که سطح دارو در محدوده درمانی (15-25 میکروگرم در میلی لیتر) باقی می ماند و از سمیت جلوگیری می کند.
درمان جایگزین و ترکیبی داروی کلرامفنیکل
با توجه به خطرات مرتبط با کلرامفنیکل، استفاده از آن در دهه های اخیر محدودتر شده است. آنتی بیوتیک های جایگزین اغلب در صورت وجود ترجیح داده می شوند، مانند:
- برای مننژیت: سفالوسپورین های نسل سوم (مانند سفتریاکسون)
- برای تب تیفوئید: فلوروکینولون ها (مانند سیپروفلوکساسین)
- برای عفونت چشم: فلوروکینولون ها یا آمینوگلیکوزیدهای موضعی
در برخی موارد، کلرامفنیکل در ترکیب با سایر آنتی بیوتیک ها برای ایجاد پوشش گسترده تر یا اثرات هم افزایی استفاده می شود. با این حال، پتانسیل افزایش سمیت باید به دقت بررسی شود.
نکات پایانی
به طور خلاصه، در حالی که کلرامفنیکل یک آنتی بیوتیک وسیع الطیف موثر است، استفاده از آن نیاز به بررسی دقیق و نظارت دقیق پزشکی دارد زیرا احتمال عوارض جانبی جدی از جمله سرکوب مغز استخوان، سندرم نوزاد خاکستری و سمیت عصب بینایی وجود دارد. پزشکان باید مزایا و خطرات را بر اساس هر بیمار بسنجید.
در نتیجه، کلرامفنیکل یک آنتی بیوتیک قوی با طیف وسیعی از فعالیت است. با این حال، استفاده از آن به دلیل پتانسیل عوارض جانبی جدی محدود است. زمانی که فواید آن بیشتر از خطرات باشد، این یک گزینه درمانی مهم در برخی از عفونت‌های شدید یا مقاوم است.
