داروی زیدوودین: کاربرد و عوارض جانبی

زیدوودین (Zidovudine)، که با نام AZT (Azidothymidine) نیز شناخته می‌شود، یکی از نخستین داروهای ضدویروسی برای درمان عفونت HIV و بیماری ایدز است. این دارو در سال 1987 توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) تأیید شد و تا به امروز به‌عنوان بخشی از درمان‌های ترکیبی ضدویروسی (cART) استفاده می‌شود.اگرچه زیدوودین نقش مهمی در مهار پیشرفت بیماری ایدز داشته، استفاده از آن با عوارض جانبی قابل‌توجهی نیز همراه است.

در این مقاله به بررسی جامع کاربردها، مکانیسم اثر و عوارض جانبی زیدوودین خواهیم پرداخت.

داروی زیدوودین چیست؟

زیدوودین (Zidovudine)، که گاهی AZT هم نامیده می‌شود، یک داروی ضدویروسی است که برای درمان عفونت HIV استفاده می‌شود. این دارو به کاهش سرعت تکثیر ویروس در بدن کمک می‌کند و بخشی از درمان ترکیبی HIV است. زیدوودین همچنین برای پیشگیری از انتقال ویروس از مادر به جنین در دوران بارداری یا زایمان تجویز می‌شود.

مکانیسم اثر داروی زیدوودین

زیدوودین دارویی است که مانع تکثیر ویروس HIV در بدن می‌شود. ویروس اچ ای وی برای تکثیر، نیاز به ساخت DNA دارد که این کار را با کمک یک آنزیم به نام ترانس‌کریپتاز معکوس انجام می‌دهد. زیدوودین شبیه یکی از مواد لازم برای ساخت DNA (تیمیدین) است و وارد زنجیره DNA ویروس می‌شود. زمانی که زیدوودین وارد زنجیره شود، ساخت DNA ناقص شده و ادامه پیدا نمی‌کند. به این ترتیب، ویروس نمی‌تواند به‌درستی تکثیر شود. این فرآیند باعث می‌شود تعداد ویروس‌ها در بدن کم شود و سیستم ایمنی فرصت بیشتری برای مقابله با بیماری پیدا کند.

داروی زیدوودین معمولاً همراه با داروهای دیگر مصرف می‌شود تا درمان مؤثرتر شود و ویروس نتواند نسبت به دارو مقاوم شود.

کاربردهای بالینی داروی زیدوودین

1. درمان عفونت اچ آی وی: زیدوودین به‌عنوان بخشی از رژیم درمانی ترکیبی برای بیماران مبتلا به HIV تجویز می‌شود. این دارو، به تنهایی یا همراه با سایر داروهای ضدویروسی، بار ویروسی را کاهش داده و پیشرفت بیماری را کند می‌کند.
2. پیشگیری از انتقال HIV از مادر به جنین: زیدوودین یکی از مؤثرترین داروها برای پیشگیری از انتقال HIV از مادر به جنین در دوران بارداری، زایمان و شیردهی است. مصرف زیدوودین توسط مادر و نوزاد می‌تواند به میزان قابل‌توجهی خطر انتقال ویروس را کاهش دهد.
3. پیشگیری پس از مواجهه (PEP): در افرادی که احتمالاً در معرض HIV قرار گرفته‌اند مانند کارکنان مراکز درمانی پس از آسیب با سوزن آلوده، زیدوودین به همراه سایر داروهای ضدویروسی برای پیشگیری از عفونت تجویز می‌شود.
4. درمان عفونت‌های همزمان با HIV: به‌عنوان بخشی از درمان ترکیبی، زیدوودین می‌تواند در مواردی که عفونت‌های همزمان مانند هپاتیت B وجود دارد، اثرات مفیدی داشته باشد.

اشکال موجود داروی زیدوودین

کپسول یا قرص خوراکی:

• دوزهای رایج: 100 میلی‌گرم، 250 میلی‌گرم، و 300 میلی‌گرم
• معمولاً برای مصرف روزانه، دو یا سه بار در روز تجویز می‌شود.

شربت خوراکی:

• دوز استاندارد: 10 میلی‌گرم در هر میلی‌لیتر
• مناسب برای کودکان یا بیمارانی که قادر به بلع قرص نیستند.

محلول تزریقی:

• دوز رایج: 10 میلی‌گرم در هر میلی‌لیتر
• برای بیماران بستری یا در شرایطی که مصرف خوراکی ممکن نیست استفاده می‌شود، به‌ویژه در پیشگیری از انتقال HIV در حین زایمان.

ترکیبی محبوب:لامیوودین/زیدوودین (Lamivudine/Zidovudine):

این ترکیب مانند Combivir یک داروی ضدویروسی است که برای درمان HIV استفاده می‌شود. این ترکیب شامل دو داروی مهارکننده ترانس‌کریپتاز معکوس نوکلئوزیدی است: لامیوودین و زیدوودین. هر دو دارو با مهار آنزیم ترانس‌کریپتاز معکوس ویروس HIV، از تبدیل RNA ویروسی به DNA جلوگیری کرده و مانع تکثیر ویروس در سلول‌های بدن می‌شوند. استفاده همزمان این دو دارو در درمان‌های ترکیبی ضدویروسی به کاهش تکثیر ویروس، افزایش اثربخشی درمان و کاهش خطر مقاومت ویروسی کمک می‌کند.

دوز و نحوه مصرف داروی زیدوودین برای درمان HIV به شرح زیر است:

دوز مصرفی بسته به شرایط بیمار، وزن، سن و مرحله بیماری متفاوت است. برای دوز دقیق و تنظیم مصرف دارو، مشاوره با پزشک ضروری است.

دوز معمول برای بزرگسالان:

• دوز اولیه: ۲۰۰ میلی‌گرم هر ۱۲ ساعت (معمولاً ۴۰۰ میلی‌گرم در روز به‌صورت دو دوز مساوی).
• دوز حداکثر: تا ۴۰۰ میلی‌گرم هر ۱۲ ساعت (۸۰۰ میلی‌گرم در روز) در برخی موارد خاص با توجه به تجویز پزشک.

دوز برای کودکان (بسته به وزن و سن):

• وزن کمتر از ۳۰ کیلوگرم: دوز معمول ۴-۶ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن هر ۱۲ ساعت.
• وزن بیشتر از ۳۰ کیلوگرم: همان دوز بزرگسالان (۲۰۰ میلی‌گرم هر ۱۲ ساعت).

توصیه می شود این دارو را به همراه غذا مصرف کنید تا از تحریکات معده جلوگیری کند.

دوز فراموش شده: در صورتی که دوز زیدوودین را فراموش کردید، از مصرف دو برابر آن خودداری کنید و به پزشک خود اطلاع دهید.

عوارض جانبی داروی زیدوودین

با وجود اثربخشی قابل ‌توجه، زیدوودین با عوارض جانبی قابل‌ ملاحظه‌ای همراه است که باعث محدود شدن استفاده از آن در برخی بیماران می شود.عوارض جانبی رایج که معمولا تجربه می شود، شامل موارد زیر هستند:

• کم‌خونی (آنمی)
• نوتروپنی
• تهوع و استفراغ
• بی‌اشتهایی
• ضعف عضلانی
• سردرد

عوارض جانبی کمتر شایع اما جدی‌ترعبارتند از:

• مشکلات کبدی مانند افزایش آنزیم‌های کبدی یا یرقان.
• مشکلات قلبی مانند تند شدن ضربان قلب یا اختلال در ضربان قلب.
• اختلالات عصبی مانند خواب‌آلودگی، سرگیجه یا مشکلات حافظه.
• مسمومیت میتوکندری این عارضه می‌تواند به اختلال در عملکرد اعضای بدن مانند کبد یا عضلات منجر شود.

نکات احتیاطی در مصرف داروی زیدوودین

در مصرف داروی زیدوودین باید به برخی نکات و احتیاطات توجه ویژه‌ای داشت تا از بروز عوارض جانبی جدی جلوگیری شود.

1. بیماران با سابقه مشکلات کبدی، به‌ویژه بیماری‌هایی مانند هپاتیت یا سیروز، باید با احتیاط از زیدوودین استفاده کنند.
2. بیمارانی که دچار کم‌خونی یا اختلالات خونی هستند باید حین مصرف دارو تحت نظارت دقیق قرار بگیرند و آزمایش‌های خون را به صورت منظم انجام دهند.
3. مصرف زیدوودین در بیمارانی که عملکرد کلیه آن‌ها کاهش یافته باشد، باید با احتیاط و زیر نظر پزشک انجام شود.
4. افرادی که دارای مشکلات قلبی هستند، باید با احتیاط از زیدوودین استفاده کنند، زیرا این دارو می‌تواند بر عملکرد قلب تاثیر بگذارد.
5. زیدوودین در دوران بارداری برای پیشگیری از انتقال HIV به جنین مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما استفاده از آن باید تحت نظر پزشک باشد.
6. در دوران شیردهی، مصرف زیدوودین معمولاً توصیه نمی‌شود، مگر در موارد خاص که خطر انتقال ویروس به نوزاد از طریق شیر مادر بیشتر از خطرات دارو باشد.
7. استفاده از زیدوودین به‌تنهایی می‌تواند منجر به مقاومت دارویی شود. بنابراین، این دارو معمولاً در ترکیب با سایر داروهای ضدویروسی مصرف می‌شود.
8. افرادی که به داروی زیدوودین یا هر یک از اجزای آن حساسیت دارند، باید از مصرف آن خودداری کنند.
9. مطالعات نشان داده‌اند که مصرف زیدوودین در سالمندان و کودکان مشکلات خاصی ایجاد نمی‌کند که استفاده از آن را محدود کند. با این حال، برای جلوگیری از بروز عوارض ناخواسته، لازم است که دوز مصرفی در این گروه‌ها با دقت بیشتری تنظیم شود.

استفاده از داروی زیدوودین باید تحت نظر دقیق پزشک و با انجام آزمایش‌های منظم برای نظارت بر عملکرد اعضای بدن، به‌ویژه کبد، خون و کلیه، انجام شود. بیمارانی که دارای مشکلات مزمن هستند، باید با احتیاط از این دارو استفاده کنند و هر گونه عوارض یا علائم غیرمعمول را به پزشک خود گزارش دهند.

تداخلات دارویی با داروی زیدوودین

داروی زیدوودین ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد، که اثربخشی آن را تغییر داده یا عوارض جانبی را افزایش می‌دهد:

• داروهای سرکوب‌کننده مغز استخوان: مانند ریباویرین، گن‌سیکلوویر، و داروهای شیمی‌درمانی که خطر کم‌خونی و نوتروپنی را افزایش می‌دهند.
• داروهای کاهنده عملکرد کبدی: مانند ریفامپین و فنی‌توئین که سطح زیدوودین را در خون تغییر می‌دهند.
• داروهای ضدویروسی دیگر: مانند استاوودین که با زیدوودین تداخل دارد و نباید همزمان استفاده شود.
• داروهای مضر برای کلیه: مثل آمین‌گلیکوزیدها و وانکومایسین که خطر سمیت کلیوی را افزایش می‌دهند.
• مکمل‌ها و داروهای متفرقه: مانند پروبنسید و اینترفرون آلفا که سطح یا عوارض زیدوودین را افزایش می‌دهند.

نکات پایانی

داروی زیدوودین به‌عنوان یکی از اولین داروهای ضدویروسی برای درمان HIV، نقش مهمی در کنترل این بیماری ایفا کرده است. امروزه، با پیشرفت علم و معرفی داروهای ضدویروسی جدید مانند تنوفوویر و امتریسیتابین، که تحمل‌پذیری بهتر و اثربخشی بالاتری دارند، زیدوودین کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، تحقیقات اخیر همچنان به بررسی کاربردهای جدید این دارو در درمان بیماری‌های ویروسی دیگر و برخی انواع سرطان‌ها ادامه دارد. علاوه بر این، زیدوودین هنوز در پیشگیری از انتقال HIV از مادر به فرزند و درمان موارد خاص کاربرد دارد.