بررسی علمی داروی نالیدیکسیک اسید

نالیدیکسیک اسید در اواخر دهه 1960 به عنوان یک داروی ضدعفونی‌کننده شناخته شد و به سرعت جایگاه ویژه‌ای در درمان عفونت‌های ادراری کسب نمود. این دارو که به عنوان نخستین نماینده کینولون‌ها معرفی شد، به واسطه مهار آنزیم‌های DNA توپویزومراز باکتری‌ها، توانست اثربخشی قابل توجهی در کنترل رشد میکروب‌های حساس داشته باشد. با افزایش نگرانی‌ها در خصوص مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی، بازنگری در کاربرد و مکانیزم‌های نالیدیکسیک اسید اهمیت ویژه‌ای یافته است.

داروی نالیدیکسیک اسید چیست؟

داروی نالیدیکسیک اسید یک آنتی‌بیوتیک از دسته کینولون‌هاست که عمدتاً برای درمان عفونت‌های دستگاه ادراری به کار می‌رود. این دارو با مهار آنزیم DNA گایراز در سلول‌های باکتریایی، مانع از تکثیر و رشد آن‌ها شده و به کنترل عفونت کمک می‌کند. امروزه به دلیل بروز مقاومت‌های میکروبی و ظهور آنتی‌بیوتیک‌های پیشرفته‌تر، مصرف نالیدیکسیک اسید کاهش یافته است؛ اما همچنان از نظر علمی در زمینه مقاومت‌های میکروبی و بررسی کاربردهای بالقوه‌ آن مورد توجه قرار می‌گیرد.

ساختار شیمیایی و مکانیزم عمل داروی نالیدیکسیک اسید

نالیدیکسیک اسید یک ترکیب آروماتیک است که شامل حلقه‌های بنزن و کوئینولون می‌باشد. این ساختار شیمیایی زمینه‌ساز ویژگی‌های ضدباکتریایی و فرایندهای متقارن در تعامل با آنزیم‌های سلولی باکتری‌ها است.

مکانیزم عمل

عمدتاً از طریق مهار آنزیم DNA توپویزومراز II (گی‌رازیم) در باکتری‌ها عمل می‌کند. با جلوگیری از بازسازی ساختار DNA، داروی نالیدیکسیک اسید موجب توقف تکثیر سلولی و در نهایت مرگ باکتری می‌شود. این ویژگی باعث شده است تا نالیدیکسیک اسید در کنترل عفونت‌های ناشی از باکتری‌های گرم منفی به‌ویژه در دستگاه ادراری کاربرد داشته باشد ، از جمله:

• اشریشیا کلی (E. coli)
• کلبسیلا پنومونیه (Klebsiella pneumoniae)
• پروتئوس میرابیلیس (Proteus mirabilis)
• سالمونلا و شیگلا

روند تاثیر داروی نالیدیکسیک اسید بر بدن

• جذب: نالیدیکسیک اسید پس از مصرف خوراکی به خوبی جذب شده و از طریق سیستم گوارشی وارد جریان خون می‌شود. جذب نسبتاً سریع این دارو به دستیابی به غلظت‌های مطلوب در بافت‌های هدف کمک می‌کند.
• توزیع: دارو به صورت گسترده در بافت‌ها توزیع شده و به خصوص در سیستم ادراری تجمع پیدا می‌کند. این ویژگی نقش کلیدی در اثربخشی آن در درمان عفونت‌های ادراری دارد.
• متابولیسم و دفع: نالیدیکسیک اسید عمدتاً از طریق کبد متابولیزه شده و بخش قابل توجهی از آن به صورت تغییر یافته از طریق کلیه دفع می‌شود. آگاهی از فرایند متابولیسم و دفع برای تنظیم دوز مصرفی و جلوگیری از سمیت، به ویژه در بیماران با اختلال عملکرد کلیوی، اهمیت فراوانی دارد.

طول عمر این دارو چقدر می باشد؟ نیمه‌ عمر این دارو حدود ۱.۵ تا ۲.۵ ساعت است.

کاربردهای بالینی داروی نالیدیکسیک اسید

1. عفونت‌های ادراری: به دلیل تجمع بالای دارو در ادرار و فعالیت موثر علیه باکتری‌های گرم منفی، نالیدیکسیک اسید به عنوان یکی از گزینه‌های اولیه درمان عفونت‌های ادراری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
2. کاربردهای دیگر: اگرچه امروزه جایگزین‌های جدیدتری وجود دارند، اما مطالعات گذشته نشان داده‌اند که نالیدیکسیک اسید در درمان برخی از عفونت‌های سطحی و معده نیز کاربرد داشته است. استفاده از این دارو در برخی مناطق به دلیل هزینه پایین و دسترسی آسان همچنان مورد توجه است.

طریقه و دوز مصرف داروی نالیدیکسیک اسید

دوز مجاز مصرف این دارو صرفا توسط پزشک تشخیص داده می شود و نباید خودسرانه مصرف شود.

• بزرگسالان: ۱ گرم هر ۶ ساعت (۴ گرم در روز)، و پس از یک هفته ممکن است به ۲ گرم در روز کاهش یابد.
• کودکان (بالای ۳ ماه و ۴۰ کیلوگرم): ۵۵ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم در روز، در ۴ دوز مساوی (حداکثر دوز مجاز ۴ گرم در روز می باشد).

دارو را همراه با یک لیوان آب مصرف کنید و در صورت داشتن ناراحتی های گوارشی، آنرا همراه غذا بخورید.

در صورت فراموش کردن مصرف یک دوز از دارو چه باید کرد؟ در صورت فراموشی یک دوز، به‌محض یادآوری مصرف کنید، اما اگر به دوز بعدی نزدیک است، از دوز فراموش‌شده بگذرید.

عوارض جانبی داروی نالیدیکسیک اسید

داروی نالیدیکسیک اسید، مانند سایر آنتی‌بیوتیک‌ها، می تواند باعث بروزعوارض جانبی خفیف تا شدید شود. برخی از این عوارض عبارتند از:

• حالت تهوع و استفراغ
• اسهال یا یبوست
• سردرد
• سرگیجه
• خواب‌آلودگی
• حساسیت پوستی (راش، خارش، کهیر)
• تاری دید یا اختلال در دید رنگی
• درد مفاصل و عضلات
• افزایش حساسیت به نور خورشید (فتوسنسیویتی)
• افزایش آنزیم‌های کبدی

عوارض جانبی نادر ولی خطرناک :

• واکنش آلرژیک شدید مانند مشکل در تنفس، تورم صورت، زبان یا گلو
• تشنج
• کم‌خونی همولیتیک به‌ویژه در افراد با کمبود آنزیم G6PD
• آسیب کبدی (زرد شدن پوست و چشم‌ها، ادرار تیره، خستگی شدید)
• مشکلات عصبی مانند توهم، تغییرات خلقی و گیجی

اگر هر یک از عوارض شدید یا غیرمعمول را تجربه کردید، مصرف دارو را قطع کرده و فوراً با پزشک مشورت کنید.

چه افرادی نباید از داروی نالیدیکسیک اسید استفاده کنند؟

• بیماران کلیوی و کبدی: در افراد دارای نارسایی کلیه یا کبد، دوز دارو باید تنظیم شود.
• حساسیت به کینولون‌ها: اگر فرد به آنتی‌بیوتیک‌های خانواده کینولون حساسیت دارد، باید از مصرف نالیدیکسیک اسید اجتناب کند.
• مشکلات عصبی و تشنج: در افرادی که سابقه تشنج یا بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی دارند، این دارو خطر تشنج را افزایش می دهد.
• کودکان زیر 3 ماه: این دارو برای نوزادان زیر 3 ماه توصیه نمی‌شود.
• کم‌خونی همولیتیک: در بیماران مبتلا به نقص آنزیم G6PD، این دارو می‌تواند باعث کم‌خونی همولیتیک شود.
• بارداری و شیردهی: در دوران بارداری و شیردهی باید با احتیاط مصرف شود و تنها در صورت ضرورت تحت نظر پزشک استفاده گردد.
• اختلالات خونی: در بیمارانی که مشکلات انعقادی یا کاهش گلبول‌های سفید خون دارند، مصرف این دارو باید با احتیاط انجام شود.

آیا داروی نالیدیکسیک اسید در کودکان و نوجوانان کاربرد دارد؟

به دلیل نگرانی‌های مرتبط با تأثیرات بالقوه بر رشد و توسعه مفاصل، استفاده از نالیدیکسیک اسید در گروه سنی کودکان و نوجوانان معمولاً توصیه نمی‌شود مگر در موارد ضروری و با نظارت دقیق پزشک.

مقاومت‌های میکروبی و محدودیت‌های درمانی

به دلیل استفاده گسترده از نالیدیکسیک اسید در گذشته، بسیاری از سویه‌های باکتریایی مقاوم به آن شده‌اند. جهش در ژن‌های gyrA  و parC که مسئول تولید DNA gyrase و توپوایزومراز II هستند، باعث کاهش اثر این دارو می‌شود. همچنین، برخی از باکتری‌ها با افزایش پمپ‌های افلوکس، دارو را از سلول خود خارج کرده و نسبت به آن مقاوم می‌شوند.

تداخلات دارویی با داروی نالیدیکسیک اسید

این دارو با برخی دارو ها تداخل دارد که در ادامه به معرفی آنها می پردازیم، همچنین قبل از مصرف همزمان هر دارویی با نالیدیکسیک اسید، حتماً با پزشک مشورت کنید.

• آنتی‌اسیدها (حاوی منیزیم، آلومینیوم یا کلسیم)
• آهن و زینک (روی)
• وارفارین و سایر داروهای ضدانعقاد خون
• تئوفیلین
• کورتیکواستروئیدها (مثل پردنیزولون)
• داروهای ضدتشنج (مثل فنیتوئین)
• داروهای ضدافسردگی و آنتی‌سایکوتیک‌ها

توجه داشته باشید که مصرف همزمان با آنتی‌اسیدها، آهن و لبنیات باعث کاهش جذب دارو می‌شود.

مقایسه با سایر آنتی‌بیوتیک‌های کینولونی

با معرفی نسل‌های جدیدتر فلوروکینولون‌ها مانند سیپروفلوکساسین و لووفلوکساسین، کاربرد نالیدیکسیک اسید کاهش یافته است. فلوروکینولون‌ها دارای طیف وسیع‌تر و نیمه‌عمر طولانی‌تر بوده و در برابر مقاومت‌های میکروبی مؤثرترند.

سوالات متداول

آیا استفاده از این دارو می‌تواند منجر به مقاومت آنتی‌بیوتیکی شود؟

بله، مصرف نادرست یا بی‌رویه داروی نالیدیکسیک اسید می‌تواند باعث بروز مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی در باکتری‌ها گردد. لذا استفاده معقول، بر اساس تجویز پزشک و نظارت دقیق بالینی، ضروری است.

چه عواملی می‌توانند جذب نالیدیکسیک اسید را تحت تأثیر قرار دهند؟

عوامل متعددی مانند مصرف همزمان داروهای حاوی کلسیم، آهن یا منیزیم و همچنین حضور غذا می‌توانند جذب این دارو را کاهش دهند. معمولاً توصیه می‌شود که نالیدیکسیک اسید به صورت خالی مصرف شود یا طبق دستور پزشک برنامه‌ریزی گردد.

دوره درمان نالیدیکسیک اسید معمولاً چقدر است؟

مدت زمان دوره درمانی با نالیدیکسیک اسید بسته به نوع و شدت عفونت متفاوت است. به طور معمول دوره درمانی بین ۵ تا ۱۰ روز تعیین می‌شود، اما گاهی در موارد خاص بر اساس نظر پزشک تغییر می یابد.

نکات پایانی

داروی نالیدیکسیک اسید به عنوان یکی از نخستین داروهای کینولون، با مکانیزم‌های ضدباکتریایی منحصربه‌فرد خود نقش مهمی در درمان عفونت‌های ادراری داشته است. هرچند مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی و ظهور داروهای جدید موجب کاهش استفاده گسترده از این دارو شده است، اما همچنان به عنوان یک مرجع تاریخی و مدل مطالعه‌ای در فارماکولوژی ضدباکتریایی باقی مانده است. بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که شناخت دقیق از مکانیزم عمل، فارماکوکینتیک و چالش‌های مقاومت می‌تواند در توسعه داروهای جدید و استراتژی‌های مدیریت مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی موثر باشد.

منبع:

Nalidixic acid: Uses, Interactions, Mechanism of Action