پرتودرمانی یا رادیوتراپی چیست؟

پرتودرمانی (Radiation therapy) یا رادیوتراپی یکی از روش‌های اصلی درمان سرطان و برخی بیماری‌های غیرسرطانی است که با استفاده از پرتوهای یونیزان (مانند اشعهٔ ایکس یا گاما) به سلول‌های هدف آسیب می‌رساند. هدف اصلی این روش، تخریب سلول‌های بدخیم یا مهار تکثیر آن‌ها در بافت‌های بیمار بدون ایجاد آسیب جبران‌ناپذیر در بافت‌های سالم پیرامون است. این روش می‌تواند به‌تنهایی یا در کنار سایر روش‌های درمانی مانند جراحی، شیمی‌درمانی یا ایمونوتراپی استفاده شود.

اساس علمی پرتودرمانی

در پرتو درمانی، پرتوهای یونیزان به‌طور هدفمند به بافت سرطانی تابانده می‌شوند. این پرتوها DNA سلول‌های سرطانی را تخریب می‌کنند و از تقسیم و رشد آن‌ها جلوگیری می‌نمایند. اگرچه سلول‌های سالم هم ممکن است تحت تأثیر قرار بگیرند، اما معمولاً می‌توانند خود را ترمیم کنند، در حالی‌که سلول‌های سرطانی اغلب توانایی ترمیم ندارند و از بین می‌روند.

تاریخچه و سیر تکاملی پرتودرمانی

• اواخر قرن نوزدهم: کشف اشعهٔ ایکس توسط ویلهلم رونتگن و شناسایی اشعهٔ گاما توسط پل وایلارد، پایه‌گذار استفاده‌های پزشکی از پرتوها شد.
• اوایل قرن بیستم: آغاز استفاده‌های بالینی از پرتودرمانی برای درمان تومورهای سطحی، به‌ویژه تومورهای پوستی.
• دهه‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰:توسعه دستگاه‌های تلتراپی خطی (LINAC) که امکان تولید پرتوهای یون‌ساز با دقت بالاتر را فراهم کرد. این دوره، نقطهٔ عطفی در پرتودرمانی مدرن محسوب می‌شود.
• دهه‌ی ۱۹۹۰: معرفی تکنیک‌های پیشرفته‌ای همچون پرتودرمانی با شدت مدوله‌شده (IMRT) و مدولاسیون حجم میدان که هدف‌گیری دقیق‌تر تومور و حفاظت بیشتر از بافت‌های سالم را ممکن ساخت.
• دهه‌های اخیر: پیشرفت‌های چشم‌گیر در فناوری شتابدهنده‌ها و ظهور تکنیک‌هایی نظیر پرتودرمانی سه‌بعدی 3D-CRT ، رادیوتراپی استریوتاکتیک (SRT/SBRT) و پرتودرمانی پروتونی که این دستاوردها باعث افزایش اثربخشی درمان و کاهش عوارض جانبی شده‌اند.

اصول فیزیکی تابش یونیزان

تابش یونیزان چیست؟

تابش یونیزان به نوعی از انرژی گفته می‌شود که به شکل ذرات (مثل الکترون یا پروتون) یا امواج (مثل اشعه ایکس) منتشر می‌شود و انرژی کافی برای جدا کردن الکترون از اتم را دارد. این فرآیند، «یونیزه شدن» نام دارد و می‌تواند به ساختارهای سلولی، به‌ویژه DNA، آسیب برساند.

منابع تابش یونیزان

• اشعه ایکس با انرژی بالا: نوعی پرتو الکترومغناطیسی که در تصویربرداری پزشکی و پرتو درمانی کاربرد دارد.
• الکترون‌های پرانرژی: ذرات بارداری که با سرعت زیاد حرکت می‌کنند و برای درمان تومورهای سطحی استفاده می‌شوند.
• یون‌های سنگین (مثل پروتون‌ها): در پرتو‌ درمانی‌های دقیق مانند «پروتون‌تراپی» به کار می‌روند که دقت بسیار بالایی دارد.

مکانیسم‌های اثر تابش بر بافت

پرتوهای یونیزان از دو راه اصلی به سلول‌ها آسیب می‌زنند:

1. آسیب مستقیم به DNA : برخورد مستقیم پرتو به مولکول DNA می‌تواند موجب شکستن رشته‌های آن شود.
2. تولید رادیکال‌های آزاد: تابش در حضور آب موجود در سلول باعث شکستن مولکول‌های آب و تولید رادیکال‌های بسیار واکنش‌پذیر مانند OH· می‌شود که به DNA و سایر مولکول‌های حیاتی آسیب می‌زنند.

کاربرد در درمان (پرتودرمانی)

در پرتو درمانی، از تابش یونیزان برای تخریب سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود.
مهم‌ترین اصل این است که:

• دوز تابش باید دقیقاً روی تومور متمرکز شود.
• بافت‌های سالم اطراف تا حد امکان از آسیب محفوظ بمانند.

این کار با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته مانند پرتو درمانی تطبیقی، هدایت‌شده با تصویر و پرتوهای مدوله‌شده انجام می‌شود.

انواع پرتودرمانی

این روش بر اساس محل قرارگیری منبع تابش به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:

1.     پرتودرمانی خارجی (External Beam Radiation Therapy)

در این روش، پرتو از یک دستگاه خارج از بدن به سمت تومور تابیده می‌شود که رایج‌ترین و پرکاربردترین نوع پرتو درمانی است.

تکنولوژی‌های رایج:

• 3D-CRT پرتودرمانی سه‌بعدی: طراحی پرتو بر اساس تصویربرداری سه‌بعدی از تومور.
• IMRT پرتودرمانی با شدت تنظیم‌شده: تنظیم شدت پرتو در نقاط مختلف برای مطابقت دقیق با شکل تومور.
• VMAT درمان چرخشی حجمی: چرخش دستگاه به دور بدن و تابش یکنواخت و دقیق.
• IGRT هدایت با تصویربرداری: استفاده از تصویربرداری همزمان برای دقت بیشتر در هدف‌گیری.
• SBRT / SRS پرتودرمانی استریوتاکتیک: دوزهای بسیار بالا به ناحیه‌ای بسیار کوچک با دقت میلی‌متری، مناسب تومورهای مغز، ریه و کبد.

2.     پرتودرمانی داخلی (Brachytherapy)

در این روش، منبع رادیواکتیو به‌صورت مستقیم داخل یا بسیار نزدیک به تومور قرار داده می‌شود.

انواع براکی‌تراپی:

• دوز بالا (HDR): منبع پرتوزا برای مدت کوتاه در محل تومور قرار می‌گیرد و سپس خارج می‌شود.
• دوز پایین (LDR): منبع برای مدت طولانی یا دائمی در بدن باقی می‌ماند.

این روش معمولا برای سرطان دهانه رحم، پروستات و پستان کاربرد دارد.

3.     پرتودرمانی سیستمیک (Systemic Radiotherapy)

در این روش، مواد رادیواکتیو به صورت خوراکی یا تزریقی وارد بدن می‌شوند و در سراسر بدن گردش می‌کنند تا سلول‌های سرطانی خاص را هدف بگیرند.

نمونه‌ها:

• ید رادیواکتیو (Iodine-131): درمان سرطان تیروئید
• رادیونوکلئیدهای هدفمند: برای سرطان‌های استخوان و برخی تومورهای پیشرفته

4.     پرتودرمانی پروتونی (Proton Therapy)

پرتودرمانی پروتونی نوعی از پرتودرمانی پیشرفته است که به‌جای استفاده از پرتوهای فوتونی، از ذرات بارداری به نام پروتون بهره می‌برد. ویژگی منحصر به‌فرد پروتون‌ها این است که بیشترین انرژی خود را در عمق مشخصی از بدن، موسوم به محدودهٔ Bragg، آزاد می‌کنند؛ به این معنا که دوز تابش دقیقاً در محل تومور متمرکز شده و بافت‌های سالم اطراف کمترین آسیب را می‌بینند.

این ویژگی باعث می‌شود پرتودرمانی پروتونی گزینه‌ای بسیار مناسب برای درمان تومورهای نزدیک به اندام‌های حساس مانند مغز، چشم و نخاع، به‌ویژه در کودکان، باشد.

پرتودرمانی چگونه انجام می‌شود؟

فرآیند پرتو درمانی با یک جلسه مشاوره آغاز می‌شود. در این جلسه، پزشک متخصص با بیمار صحبت می‌کند، نوع و مرحله بیماری را بررسی می‌کند و تصمیم می‌گیرد که آیا پرتو درمانی برای بیمار مناسب است یا نه. در صورت تشخیص نیاز به انجام این درمان، مراحل زیر پیش گرفته می‌شود:

1. تصویربرداری دقیق : در این مرحله، پزشکان برای شناسایی محل دقیق تومور از روش‌های تصویربرداری پیشرفته استفاده می‌کنند. این تصاویر به آن‌ها کمک می‌کند تا برنامه‌ریزی درمان را با دقت بالا انجام دهند.

روش‌های معمول تصویربرداری شامل:

• CT Scan (سی‌تی اسکن)
• MRI (ام‌آر‌آی)
• PET Scan (اسکن پت)

2. طراحی برنامه درمانی: در این مرحله، تیم پرتو درمانی شامل پزشک متخصص، فیزیک‌پزشک و دوزیمتریست (متخصص محاسبه دوز پرتو)، با استفاده از تصاویر به‌دست‌آمده، یک نقشه‌ی دقیق از درمان تهیه می‌کنند.

آن‌ها سه ناحیه اصلی را مشخص می‌کنند:

• GTV بخشی از تومور که در تصاویر دیده می‌شود.
• CTV بافت‌های اطراف که ممکن است سلول‌های سرطانی در آن پنهان شده باشند.
• PTV منطقه‌ای که با در نظر گرفتن حرکت بدن (مثل تنفس) و خطاهای جزئی دستگاه، باید تحت درمان قرار بگیرد.

سپس با استفاده از نرم‌افزارهای مخصوص، مقدار دقیق پرتو (دوز) و زاویه‌هایی که باید از آن تابش انجام شود را طراحی می‌کنند تا بیشترین اثر روی تومور و کمترین آسیب به بافت‌های سالم داشته باشد.

3. بی‌حرکت‌سازی (Immobilization): برای اینکه هر بار دقیقاً به همان نقطه پرتو داده شود، از قالب‌های خاص برای ثابت نگه‌داشتن بدن استفاده می‌شود.
4. انجام جلسات درمانی: پس از برنامه‌ریزی دقیق، درمان واقعی آغاز می‌شود.

• پرتودرمانی معمولاً ۵ روز در هفته انجام می‌شود و ممکن است چند هفته ادامه داشته باشد.
• هر جلسه بین چند دقیقه تا نیم‌ساعت طول می‌کشد.
• بیمار روی تخت مخصوص دراز می‌کشد و دستگاه پرتودرمانی، با دقت بالا و به‌صورت خودکار، پرتو را دقیقاً به محل مورد نظر در بدن می‌تاباند.

در طول درمان، بیمار چیزی حس نمی‌کند، اما حضور تیم درمان در طول جلسه برای نظارت و ایمنی کامل ضروری است.

5. پیگیری درمان: پس از پایان جلسات پرتودرمانی، وضعیت بیمار به‌صورت منظم پیگیری می‌شود تا هم میزان اثربخشی درمان مشخص شود و هم عوارض احتمالی کنترل گردد.

اقدامات این مرحله شامل:

• تصویربرداری‌های دوره‌ای (مانند سی‌تی اسکن یا ام‌آر‌آی) برای بررسی پاسخ تومور به درمان
• کنترل و درمان عوارض جانبی مانند خستگی ، التهاب پوست در ناحیه‌ی تابش و مشکلات گوارشی (در صورت پرتودرمانی شکم یا لگن)

در صورت بروز هرگونه علامت جدید، بیمار باید حتماً با پزشک خود در میان بگذارد تا اقدامات لازم انجام شود.

کاربردهای پرتودرمانی 

پرتودرمانی کاربردهای مختلفی داره و بسته به شرایط بیمار، هدف از انجام آن متفاوت است:

1.     درمان قطعی (Curative)

پرتودرمانی می‌تواند به‌عنوان درمان اصلی در مواردی که جراحی ممکن نیست، به کار رود. همچنین در دو حالت دیگر نیز استفاده می‌شود:

• پیش از جراحی : با هدف کوچک‌سازی تومور برای تسهیل عمل جراحی
• پس از جراحی : برای نابودی سلول‌های باقی‌مانده سرطانی و کاهش احتمال عود بیماری

2.     درمان تسکینی (Palliative)

در بیماران مبتلا به سرطان‌های پیشرفته، پرتودرمانی برای کاهش علائم آزاردهنده‌ای مانند درد، خون‌ریزی یا انسداد ناشی از رشد تومور به کار می‌رود. هدف در این موارد، بهبود کیفیت زندگی بیمار است نه درمان کامل.

بیماری‌هایی که با پرتودرمانی درمان می‌شوند

بیماری‌های بدخیم (سرطان‌ها):

• سرطان پستان
• سرطان پروستات
• سرطان ریه
• سرطان‌های سر و گردن (دهان، بینی، حلق و حنجره)
• تومورهای مغزی (مانند گلیوما)
• سرطان ناحیه مقعد و سایر سرطان‌های لگنی

بیماری‌های خوش‌خیم (غیرسرطانی):

• رشدهای غیرسرطانی مثل فیبروآدنوما یا میکروآدنوما در غده هیپوفیز
• بیماری گریوز در موارد خاص
• برخی تنگی‌های عروقی در شرایطی خاص، برای کاهش ضخامت یا رشد بافت‌های غیرطبیعی

عوارض جانبی پرتودرمانی

عوارض بستگی به محل تابش، دوز پرتو و شرایط بیمار دارد. برخی عوارض رایج عبارتند از:

• خستگی عمومی
• تحریک پوستی در ناحیه تابش (قرمزی، خشکی، پوسته‌ریزی)
• ریزش مو در ناحیه تحت درمان
• دشواری در بلع و التهاب گلو در پرتودرمانی سر و گردن
• تهوع، اسهال یا درد شکم در پرتودرمانی ناحیه شکم و لگن
• فیبروز (سفتی) بافت‌ها
• کاهش عملکرد برخی اندام‌ها مانند کاهش ظرفیت ریوی یا باروری
• افزایش اندک خطر ابتلا به سرطان‌های ثانویه در ناحیه تابش

راهکارهای کاهش عوارض جانبی

• استفاده از تکنولوژی‌های دقیق‌تر پرتودرمانی مانندIMRT یاVMAT  که پرتو را دقیق‌تر به تومور می‌رسانند و به بافت سالم آسیب کمتری وارد می‌کنند.
• مراقبت‌های حمایتی و پزشکی مانند رعایت تغذیه مناسب، مراقبت از پوست در ناحیه تابش، استفاده از داروهای ضد التهاب و فیزیوتراپی در صورت بروز خشکی یا کاهش حرکت.

مزایا و محدودیت های پرتودرمانی

مزایای پرتودرمانی:

• درمان غیرتهاجمی
• هدف‌گیری دقیق تومور
• حفظ بافت‌های سالم اطراف
• اثربخشی بالا در کنترل سرطان
• کاهش اندازه تومور پیش از جراحی

محدودیت‌های پرتودرمانی:

• آسیب به بافت‌های سالم با وجود هدف‌گیری دقیق
• نیاز به تجهیزات پیشرفته و تیم تخصصی
• هزینه بالا در برخی تکنیک‌ها

نکات پایانی

پرتودرمانی یک ابزار قدرتمند و پیشرفته در درمان سرطان است که به‌واسطه دقت بالا و انعطاف‌پذیری در کاربرد، سهم بزرگی در بهبود یا کنترل سرطان دارد. هرچند که این درمان بدون عارضه نیست، اما با پیشرفت‌های فناورانه، امروزه پرتودرمانی با دقت بیشتری انجام می‌شود و زندگی بسیاری از بیماران را نجات می‌دهد یا کیفیت آن را بهبود می‌بخشد.

منبع:

Radiation therapy