رحم اجاره ای (Surrogacy) یکی از فناوریهای نوین کمک باروری است که به زوجها یا افرادی که به دلایل پزشکی قادر به بارداری نیستند، امکان تشکیل خانواده را میدهد. در این روش، یک زن (مادر جایگزین یا حامل) موافقت میکند تا بارداری را برای شخص یا زوج دیگری (والدین متقاضی) انجام داده و پس از تولد، نوزاد را به آنها بسپارد. این فرآیند پیچیدگیهای چندوجهی دارد که شامل ابعاد پزشکی، روانشناختی، حقوقی و اخلاقی میشود.
انواع رحم اجاره ای
رحم اجاره ای به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم میشود که تفاوتهای اساسی در ارتباط ژنتیکی مادر جایگزین با نوزاد و پیامدهای قانونی و اخلاقی دارند.
- رحم اجاره ای سنتی (Traditional Surrogacy)
در این روش، تخمک از خود مادر جایگزین است و با اسپرم پدر متقاضی یا یک اهداکننده بارور میشود. لقاح معمولاً از طریق تلقیح داخل رحمی (IUI) انجام میگیرد. به دلیل استفاده از تخمک مادر جایگزین، او از نظر ژنتیکی با نوزاد مرتبط بوده و عملاً مادر بیولوژیکی کودک محسوب میشود.
این نوع به دلیل پیچیدگیهای حقوقی و عاطفی مانند تعیین حضانت یا احساس تعلق مادر جایگزین به نوزاد کمتر رایج است و در بسیاری از کشورها محدود یا ممنوع میباشد.
- رحم اجاره ای ژستاسیونی یا حاملگی (Gestational Surrogacy)
در این روش، تخمک و اسپرم از والدین متقاضی یا اهداکنندگان گرفته و از طریق لقاح آزمایشگاهی (IVF) جنین ایجاد میشود. سپس جنین به رحم مادر جایگزین منتقل میگردد.
مادر جایگزین هیچگونه ارتباط ژنتیکی با نوزاد ندارد و صرفاً نقش حامل بارداری را ایفا میکند. این ویژگی باعث میشود که پیچیدگیهای حقوقی کمتر بوده و حمایت قانونی از والدین ژنتیکی بیشتر باشد.
دستهبندی بر اساس هدف و پرداخت
علاوه بر تفاوت در منبع تخمک، رحم اجاره ای را میتوان بر اساس نحوه پرداخت به دو شکل تقسیم کرد:
- رحم اجارهای نوعدوستانه (Altruistic Surrogacy): مادر جایگزین بدون دریافت دستمزد مالی، تنها هزینههای مرتبط با بارداری و پزشکی را از والدین دریافت میکند. این روش اغلب بین دوستان یا اعضای خانواده انجام میشود.
- رحم اجارهای تجاری (Commercial Surrogacy): مادر جایگزین علاوه بر پوشش هزینههای بارداری، مبلغی به عنوان حقالزحمه دریافت میکند. قوانین این روش در کشورهای مختلف متفاوت است؛ در برخی کشورها مجاز و در برخی دیگر ممنوع میباشد و گاهی بحثهای اخلاقی و حقوقی جدی ایجاد میکند.
مراحل انجام رحم اجاره ای: از مشاوره تا تولد
فرآیند رحم اجارهای یک مسیر چند مرحلهای است که نیازمند هماهنگی دقیق بین تیم پزشکی، حقوقی و روانشناختی است. این مراحل تضمین میکنند که همه طرفهای درگیر آماده این فرآیند مهم هستند و حقوق آنها حفظ میشود.
گامهای اساسی در فرآیند رحم اجارهای به شرح زیر می باشد:
1. مشاوره و ارزیابی اولیه
این مرحله شامل مشاوره دقیق پزشکی، روانشناختی و حقوقی برای والدین متقاضی و مادر جایگزین است. هدف، اطمینان از سلامت جسمی و روانی، آمادگی برای چالشهای احتمالی، و درک کامل حقوق و مسئولیتهای هر طرف است. غربالگریهای پزشکی شامل آزمایشات جامع سلامت، سوابق پزشکی و آزمایشات ژنتیکی میشود. ارزیابی روانشناختی نیز برای سنجش آمادگی عاطفی و توانایی مدیریت استرسهای بارداری و جدایی پس از تولد حیاتی است.
2. تنظیم قرارداد قانونی
یک قرارداد حقوقی جامع و دقیق بین والدین متقاضی و مادر جایگزین تنظیم میشود. این قرارداد شامل جزئیاتی مانند حقوق و مسئولیتها، مسائل مالی، روند تصمیمگیری در طول بارداری (مانند سقط جنین یا بارداری چندقلویی) و روند انتقال حضانت قانونی نوزاد پس از تولد است. این مرحله برای جلوگیری از اختلافات احتمالی در آینده بسیار مهم است.
3. فرآیند لقاح آزمایشگاهی (IVF) و انتقال جنین
برای رحم اجارهای ژستاسیونی، جنینها از طریق IVF در آزمایشگاه ایجاد میشوند. تخمکها از مادر متقاضی (یا اهداکننده) و اسپرمها از پدر متقاضی (یا اهداکننده) جمعآوری شده و لقاح مییابند. پس از چند روز رشد، یک یا چند جنین با کیفیت به رحم مادر جایگزین منتقل میشوند. پیش از انتقال، مادر جایگزین داروهای هورمونی دریافت میکند تا رحم او برای پذیرش جنین آماده شود.
4. مراقبتهای دوران بارداری
در طول بارداری، مادر جایگزین تحت مراقبتهای پزشکی منظم قرار میگیرد. این شامل ویزیتهای دورهای، سونوگرافی و آزمایشات لازم برای نظارت بر سلامت او و رشد جنین است. حمایت روانشناختی نیز در طول این دوره برای مدیریت نوسانات عاطفی و استرسهای احتمالی بارداری ارائه میشود.
5. تولد و انتقال حضانت
پس از تولد نوزاد، فرآیند انتقال حضانت قانونی به والدین متقاضی انجام میشود. این مرحله از نظر قانونی بسیار حساس است و باید مطابق با قوانین محلی و توافقنامه اولیه صورت گیرد تا والدین متقاضی به رسمیت شناخته شوند. حمایت از مادر جایگزین پس از زایمان نیز شامل مراقبتهای پزشکی و روانی میشود.
معیارهای انتخاب مادر جایگزین
مراکز باروری و نهادهای قانونی معمولاً دستورالعملهای مشخصی برای پذیرش یک فرد به عنوان مادر جایگزین تعیین میکنند. این معیارها با هدف کاهش خطرات پزشکی، روانشناختی و حقوقی طراحی شدهاند و ممکن است بسته به کشور یا مرکز درمانی اندکی متفاوت باشند، اما معمولاً شامل موارد زیر هستند:
- سن مناسب: اغلب بین ۲۱ تا ۴۰ سال (برخی مراکز تا ۴۵ سال)؛ این بازه سنی با بیشترین شانس بارداری سالم و کمترین عوارض همراه است.
- سابقه بارداری موفق: حداقل یک بارداری کامل و زایمان واژینال سالم در گذشته، بدون عوارض جدی مامایی مانند پرهاکلامپسی شدید یا زایمان زودرس.
- سلامت جسمی مطلوب: عدم ابتلا به بیماریهای مزمن کنترلنشده (مانند دیابت پیشرفته، بیماری قلبی یا فشار خون بالا) و شاخص توده بدنی (BMI) در محدوده سالم یا قابل قبول برای بارداری.
- سبک زندگی سالم: عدم مصرف دخانیات، مواد مخدر یا الکل در دوران پیش از بارداری و بارداری.
- سلامت روانی و اجتماعی: ارزیابی روانشناختی توسط مشاور یا روانپزشک برای اطمینان از آمادگی عاطفی و ذهنی برای فرایند بارداری جایگزین.
- مشاوره جامع پیش از شروع: مشاوره جامع پیش از شروع شامل ارزیابی پزشکی برای بررسی خطرات و شرایط بارداری، مشاوره حقوقی برای آگاهی کامل از قرارداد و حقوق طرفین، و مشاوره روانشناختی به منظور آمادگی عاطفی و پیشگیری از مشکلات پس از زایمان است.
عوارض و چالشهای رحم اجاره ای
رحم اجارهای، مانند هر بارداری دیگری و حتی بیشتر، میتواند با عوارض و چالشهای متعددی همراه باشد که نیاز به درک کامل و مدیریت دقیق دارد.
عوارض فیزیولوژیکی و پزشکی
مادران جایگزین ممکن است با خطراتی مشابه هر بارداری دیگری مواجه شوند، از جمله:
- پرهاکلامپسی:فشار خون بالا همراه با پروتئین در ادرار که میتواند عوارض جدی برای مادر و جنین داشته باشد.
- دیابت بارداری:نوعی دیابت که در دوران بارداری ایجاد میشود.
- زایمان زودرس:تولد نوزاد قبل از هفته ۳۷ بارداری.
- خونریزی:خونریزی در دوران بارداری یا پس از زایمان.
- عفونت:عفونتهای مربوط به بارداری.
علاوه بر این، فرآیند IVF میتواند خطرات خاص خود را داشته باشد، مانند:
- سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS):واکنشی به داروهای باروری که میتواند منجر به تورم و درد تخمدانها شود.
- حاملگی خارج از رحم:زمانی که جنین در خارج از رحم لانه گزینی میکند.
- خطرات مرتبط با بارداریهای چندقلویی:انتقال بیش از یک جنین میتواند منجر به بارداریهای چندقلویی شود که خطر عوارضی مانند زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، و مشکلات تنفسی برای نوزادان را افزایش میدهد. به همین دلیل، اغلب توصیه میشود تنها یک جنین منتقل شود (Single Embryo Transfer) تا خطرات به حداقل برسد.
چالشهای روانی و عاطفی
رحم اجارهای میتواند فشارهای روانی و عاطفی قابل توجهی را بر مادر جایگزین و والدین متقاضی تحمیل کند. مادر جایگزین ممکن است با احساسات پیچیدهای در طول بارداری و پس از تولد نوزاد مواجه شود، از جمله اضطراب، افسردگی پس از زایمان، و چالشهای مربوط به جدایی از نوزادی که ۹ ماه در رحم خود حمل کرده است. والدین متقاضی نیز ممکن است با استرسهای مربوط به کنترل فرآیند، انتظارات و نگرانی در مورد سلامت نوزاد مواجه شوند. حمایت روانشناختی و مشاوره مداوم برای مدیریت این احساسات بسیار حیاتی است.
مسائل حقوقی و اخلاقی
جنبههای حقوقی و اخلاقی رحم اجاره ای بسیار پیچیده و در حال تحول هستند. قوانین مربوط به رحم اجارهای در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است؛ در برخی کشورها قانونی، در برخی دیگر محدود و در بعضی کاملاً ممنوع است. این تفاوتها میتواند به چالشهایی در سطح بینالمللی منجر شود. از دیدگاه اخلاقی، بحثهایی درباره بهرهکشی از زنان، تجاریسازی بدن انسان و حقوق کودکان متولد شده از طریق رحم اجاره ای وجود دارد. این مباحث نیازمند بررسی دقیق و تعادل بین حقوق و منافع همه طرفهای درگیر است.
سوالات متداول
آیا رحم اجاره ای برای همه زوجهای نابارور مناسب است؟
خیر، رحم اجاره ای معمولاً آخرین گزینه درمانی برای ناباروری در نظر گرفته میشود، زمانی که سایر روشها موفقیتآمیز نبودهاند یا بارداری برای مادر متقاضی خطرناک است.
آیا مادر جایگزین میتواند پس از تولد کودک، او را نگه دارد؟
در رحم اجاره ای ژستاسیونی (که رایجتر است)، مادر جایگزین ارتباط ژنتیکی با نوزاد ندارد و قراردادهای قانونی پیش از بارداری برای انتقال حضانت قانونی به والدین متقاضی تنظیم میشوند. در رحم اجاره ای سنتی، این موضوع میتواند پیچیدهتر باشد و به قوانین محلی و توافقنامهها بستگی دارد، اما هدف اصلی این است که کودک به والدین متقاضی تحویل داده شود.
چند بار میتوان از روش رحم اجاره ای استفاده کرد؟
هیچ محدودیت سخت و سریعی وجود ندارد، اما سلامت و ایمنی مادر جایگزین در اولویت است. پزشکان تعداد دفعات بارداری را بر اساس سلامت جسمی و روانی فرد و با در نظر گرفتن خطرات احتمالی تعیین میکنند.
نکات پایانی
رحم اجاره ای یک راهکار پیچیده اما امیدبخش در زمینه کمک به باروری است که به افراد و زوجهایی که با چالشهای بارداری روبرو هستند، فرصت تشکیل خانواده را میدهد. این فرآیند، با وجود پیشرفتهای چشمگیر پزشکی و حقوقی، همچنان نیازمند درک عمیق از انواع مختلف، مراحل دقیق اجرایی، و عوارض احتمالی است. اهمیت مشاوره جامع پزشکی، روانشناختی و حقوقی برای همه طرفهای درگیر، از جمله والدین متقاضی و مادر جایگزین، غیرقابل انکار است. انتخاب نوع رحم اجارهای (سنتی یا ژستاسیونی) و مدل مالی (تجاری یا نوعدوستانه) نیز بسته به قوانین محلی، دیدگاههای اخلاقی و شرایط فردی متفاوت خواهد بود. در نهایت، با مدیریت دقیق ریسکها و حمایتهای جامع، رحم اجاره ای میتواند به تحقق آرزوی فرزندآوری بسیاری کمک کند.
منبع:
“Surrogacy: Types, Procedure, and Potential Risks — A Comprehensive Scientific Overview”
